Door Theodoor Steen

In een luxe maar kille betonnen villa in een typisch Hollandse villawijk komt een zwerver binnenvallen, terwijl hij vlucht van een stoet boze boeren en een priester. Samen met zijn handlangers infiltreert hij in een gezin, waar de pater familias een emotioneel onstabiele bruut is, en de vrouw des huizes zich al snel verliest in lust voor Camiel Borgman, de zwerver, en hem een positie als tuinman toeschuift. Daarvoor moet de tuinman echter sterven, en dat is niet de eerste dode die valt.

 

Borgman speelt lustig leentjebuur bij folkloristische sprookjesmonsters en horror-iconen. Net als de vampier dient Borgman uitgenodigd te worden voor hij kan binnentreden. En er word meerdere malen gehint dat hij bovennatuurlijke gaven bezit en in een dier kan veranderen. Sterker nog is de verwijzing naar Borgman als de diepste nachtmerrie. Borgman zit namelijk gehurkt op de borst van vrouwelijke hoofdpersonage Marina terwijl ze slaapt en bezorgt haar zo nachtmerries.

 

Dit is een folkloristisch gegeven, waarin beweerd wordt dat nachtmerries bezorgd werden door trollen en heksen die boven op de borst van hun slachtoffer gezeten waren. Dit is onder andere vastgelegd in Henry Fuseli's klassieke schilderij The Nightmare, waar Borgman ongetwijfeld inspiratie vandaan heeft gehaald. Ook zou je Borgman kunnen zien als een Engel, zeker gezien de quote aan het begin “En zij kwamen op aarde om hun gelederen te versterken”, en de vage operaties op de ruggen van enkele van de personages.

 

Ook het terugkerende patroon van zaaien, en de verraderlijke zoenen van verschillende personages, lijken Bijbels geïnspireerd, net als de vele verhaaltjes voor het slapen gaan putten uit religieuze symboliek. Borgman lijkt daarmee een brug te slaan tussen horror, sprookjes en religieuze symboliek, en wijst er op hoe Hollands al deze elementen zijn. Borgman is gestoeld in de folkloristische en verhalende geschiedenis van ons land, en ook de personages zijn gebaseerd op typisch Nederlandse sentimenten.

 

Dat blijkt niet zo positief voor Nederland, want als Borgman ons een spiegel probeert voor te houden, dan blijkt Nederland een land te zijn vol rijken die over de ruggen van lagere klassen heen profiteren, harde zakelijke concurrentie in de kunst en entertainment-wereld boven artistieke uitingen, en racistische onderbuik gevoelens die nauwelijks verhuld worden onder een laagje uiterlijk vertoon.

 

De satire in Borgman is bijtend, de humor ook. Dit is misschien wel Van Warmerdam's meest grimmige film, en dat zegt wat. Elke film van Van Warmerdam lijkt pessimistischer te worden, en in Borgman scheert de regisseur akelig dicht langs horror-cinema. Dat levert een van zijn heftigste, maar ook een van zijn sterkste films op. Na andere meesterwerken als Abel, De Noorderlingen, De Jurk en De Laatste Dagen van Emma Blank flikt Van Warmerdam het weer. De schijf bevat een uitstekende tien minuten durende reportage uit VRW ZKT KNST die uitgebreid ingaat op de werkwijze van Van Warmerdam, zowel tijdens het schrijven van het script als op de set. Ook bevat de film flink wat verwijderde scenes, waar een gehele uit de film verwijderde plotlijn inzicht verschaft in een aantal plotgaten.

Tweet