Bobby Fischer against the world

Fris portret van een excentrieke schaker

De combinatie van zijn uitzonderlijke talent, eenzame jeugd en obsessie met de schaaksport, zorgde ervoor dat Robert James “Bobby” Fischer al op 15-jarige leeftijd landelijk schaakkampioen werd. In de jaren daarna zou dit Amerikaanse wonderkind uitgroeien tot een absolute grootmeester die de concurrentie ver achter zich zou laten. Zijn roem kwam tot een absoluut hoogtepunt toen hij in 1972 in IJsland de strijd aan ging met zijn rivaal en titelverdediger Boris Spasski. In deze vlotte documentaire, die bol staat van de fraaie archiefbeelden, aangevuld met korte interviewfragmenten en animaties, wordt de levensweg van dit curieuze schaakgenie geïllustreerd: vanaf zijn prille jeugd tot aan zijn laatste jaren die steeds meer getekend werden door zijn niet aflatende paranoia.



Revue
“Schaken ketent de geest, zodat ook de innerlijke vrijheid van de sterkste lijdt,” zo luidt het citaat van Albert Einstein aan het begin van de film. Het is een aforisme die de essentie van Fischers leven - dat werd gekleurd door zowel genialiteit als waanzin - aardig weet te illustreren. Documentairemaakster Liz Garbus komt in de eerste minuut van haar film direct ter zake en schetst met een aantal soundbites de opzet van haar film: “A child, not a champion”, “his social life is a vacuum”, “The most arrogant man you’re ever likely to meet” en “Whatever happened to Bobby Fischer?” Degenen die Fischer nog kennen van vroeger zullen zich deze vraag vast ook weleens hebben gesteld. Het antwoord wordt gegeven door een reeks personen van allerhande pluimage.  Zo zien en horen wij enkele schaakgrootmeesters en de organisatoren van de wedstrijd in 1972 de revue passeren, evenals enkele bijzondere figuren zoals Henry Kissinger en auteur Malcolm Gladwell. Jammer genoeg komt Fischers aartsvijand Spasski zelf niet aan het woord, waarschijnlijk moest hij vanwege zijn precaire gezondheid het interview aan zich voorbij laten gaan.

Politiek
Naast degenen die uitweiden over Fischers leven, talent en persoonlijkheid, krijgt de wedstrijd tegen Spasski een centrale plaats in de documentaire. Voordat de twee grootmeesters in 1972 in IJsland achter het bord kropen om de degens te kruisen, krijgen wij eerst een goed beeld van de organisatorische hel die eraan vooraf ging. Fischers moeilijk handelbare karakter zorgde vele malen voor oponthoud en het mag een klein wonder heten dat deze excentrieke eenling überhaupt, zij het veel te laat, kwam opdagen. Doordat de Amerikanen en de Sovjets zich op ieder terrein strategisch probeerden af te troeven, stond er ook in politiek opzicht veel op het spel. De Sovjets hadden het schaken tot hun nationale sport verheven en voor hen was het ideologisch gezien enorm belangrijk dat zij de wereldtitel zouden behouden. Waarschijnlijk was het Kissingers beslissing om een flinke duit extra in het prijzenzakje te doen die Fischer uiteindelijk toch overhaalde om naar IJsland af te reizen.

Beste van 24
De opzet van het toernooi was simpel: wie de meeste van de 24 partijen wint, wordt uitgeroepen tot wereldkampioen. Een hele hoop partijen dus, maar Garbus kiest ervoor om voornamelijk de belangrijkste beginwedstrijden van het kampioenschap te belichten. Daarbij krijgen wij een goede indruk van het hout waaruit beide heren waren gesneden. Daarnaast wordt er ook stil gestaan bij de externe ‘krachten’ die de wedstrijd mogelijkerwijs zouden hebben beïnvloed. Zodoende krijgen wij ook wat mee van de typische paranoia van de Koude Oorlog: zo zou Fischer onder meer last hebben van de camera’s en Spasski van straling. Ook zou het allemaal weer deel kunnen uitmaken van een psychologische oorlogsvoering. Het zijn dit soort vragen, verdenkingen en gedragingen die wijzen op de psychische problemen waarmee Fischer in de jaren na het toernooi zou kampen.      

Achtergrond
Het kampioenschap in IJsland behelst de grootste spanningsboog in de film en om de aandacht van de kijker vast te houden, worden na de diverse partijen korte uitstapjes gemaakt waarin meer achtergrondinformatie over Fischer wordt gegeven. Zo komen wij meer te weten over zijn eenzame jeugd en zijn getroebleerde relatie met zijn ouders. Schaken was een uitweg uit de instabiele wereld voor de kleine Bobby en hij zou dan ook volledig geobsedeerd raken door deze eeuwenoude sport en het zou zijn wereldbeeld enorm vormen. Zoals een sportcommentator toelicht: “Hij was geen sociaal wezen zoals wij allemaal zijn. Elk idee dat hij had, was een product van zijn eigen gedachten.” Helaas zou dit ook een grote schaduwzijde hebben.

Kluizenaar
Door zijn succes zou de schaaksport in het Vrije Westen enorm in populariteit stijgen en zou Fischer nationale heldenstatus krijgen. Zelf moest hij deze ontwikkeling met lede ogen aanzien en hij zou zich geleidelijk steeds meer aan het publieke oog onttrekken. Hij zou niet meer deelnemen aan grote wedstrijden als er niet aan zijn strenge eisen zou worden voldaan. Evenredig aan zijn leefwereld zou zijn gedachtewereld steeds kleiner worden en zouden zijn ideeën steeds radicaler en vijandiger worden. Zo zou hij naar eigen zeggen achtervolgd worden door de Sovjets en de Mossad, hij sloot zich een tijdlang aan bij The World Wide Church of Christ en zou zich uiteindelijk ontpoppen tot een vurig antisemiet. Pas in 1992 zou hij in Joegoslavië, dat op dat moment door de oorlog werd verscheurd, weer in wedstrijdverband de pionnen ter hand nemen, iets wat hem door de Amerikaanse regering niet bepaald in dank zou worden afgenomen. In de VS werd hij een persona nog grata en leefde daardoor noodgedwongen als balling in Hongarije, Zwitserland en Japan. Uiteindelijk kreeg hij asiel in IJsland, het land dat hem en de schaaksport altijd een warm hart had toegedragen. Daar zou hij als fulminerende, onhandelbare zestiger, als een vage schim was van wie hij ooit was, de laatste drie jaar van zijn leven slijten.    

Conclusie
De tragiek van Fischers leven lag, zoals een geïnterviewde mooi samenvat, in de manier waarop hij naar de wereld keek. “Een goede schaker is paranoïde op het bord, maar als je de paranoia in je werkelijke leven meeneemt, dan ga je de echte wereld bekijken binnen de grenzen van het schaakspel.” Door het vele archiefmateriaal, de kernachtige oneliners van degenen die Fischer van dichtbij hebben meegemaakt en de uitgekiende montage, is het een buitengewoon vermakelijke, informatieve en uiterst vloeiende film. Wanneer je weinig tot niets afweet van Fischer, het grootse moment in de sporthistorie of geen kaas hebt gegeten van de schaaksport in het algemeen, is deze documentaire ook zeer de moeite waard.

Helaas bevat de DVD geen noemenswaardige extra’s, wat jammer is want het is goed voor te stellen dat in de montagefase uiteindelijk vele interviewpareltjes op de vloer zijn beland.

Plaats uw reactie

Naam:

E-mail:

Uw e-mailadres wordt niet getoond.