Door Theodoor Steen
25/12/2013
Nymphomaniac Vol. 1
Typisch Von Trier
Nymphomaniac Vol 1 is al vanaf de aankondiging controversieel. Oorspronkelijk zou de film 5 en een half uur duren, verdeeld over twee delen, en uitgebracht worden in zowel een hard-core als een soft-core versie. Nymphomaniac is namelijk Lars von Triers versie van een erotisch drama, zoals regisseurs als Jess Franco, Radley Metzger, Tinto Brass en Jean Rollin in de jaren 60, 70 en 80 aan de lopende band maakten.
Von Trier's eigen werk in Nymphomaniac
De versie die nu in de bioscopen draait is anderhalf uur korter dan Lars von Trier aanvankelijk bedoelde, en een stuk minder expliciet. Het is de versie van de producenten, die geen commercieel heil zagen in een extreme versie in twee delen van bijna 3 uur. Maar zelfs als twee uur durend eerste deel, zonder zegen van de regisseur, en zogenaamd gekuist is Nymphomaniac Vol 1 nog steeds erg expliciet, en nog steeds onmiskenbaar Von Trier.
De film voelt als de meest pure Von Trier film die hij ooit heeft gemaakt. De film vat al zijn obsessies samen en bevat elementen uit al zijn vorige films, maar verwijst ook expliciet naar de inspiratiebronnen en obsessies van Von Trier.
Dit eerste deel, opgedeeld in vijf hoofdstukken, speelt stilistisch leentjebuur bij vele van Von Triers eigen films. Hoofdstuk vier, Delirium, is qua stijl en typografie een overduidelijke verwijzing naar Epidemic, en kent een ziekenhuis-setting en doods-obsessie vergelijkbaar met The Kingdom. Hoofdstuk 2, Jerome, kent de werkvloer-perikelen van The Boss of it All, en het handheld camerawerk van Dancer in the Dark, en de gehele eerste scène kent enkele stilistische overeenkomsten met The Element of Crime.
Von Trier's thema's
Daarnaast is de film een grote voortzetting van twee thema’s in het werk van Von Trier: mannen versus vrouwen en depressies. De apathische hoofdpersone Joe (een fantastische Stacy Keach én Charlotte Gainsbourg) neemt elke kans om zichzelf de put in te praten, en haar seksuele mores staan in de lijn van zowel passieve personages als Selma (Dancer in the Dark) als de wraakengel die Gainsbourg vertolkte in Antichrist. In wezen is Joe een variatie op Grace: actief én passief, emotioneel kwetsbaar én een bikkelharde tante.
Von Trier wordt vaak verweten misogyn te zijn, maar Nymphomaniac is verrassend empathisch wanneer het Joe betreft. Nergens worden haar seksuele driften weggezet als onmenselijk, en hoewel Joe zichzelf telkens de put in praat, blijkt de film opvallend empathisch en begripvol richting Joe. Haar zelfbeeld is duidelijk afkomstig uit een depressie, en net als in Melancholia maakt Lars Von Trier een zeer persoonlijke film over zijn eigen angsten en twijfels aan zichzelf.
Maar in tegenstelling tot Melancholia zit er in dit eerste deel hoop aan de horizon, in de vorm van Seligman, de man die Joe vindt in een steegje, haar in huis verzorgt en aan wie ze haar levensverhaal vertelt. Seligman is constant bereid Joe te begrijpen en een uiterst warme en vriendelijke man, die Joe constant benadrukt dat er geen slechte mensen zijn.
Von Trier's inspiraties
Hij is Von Trier’s therapeut, en tegelijkertijd een soort van Katholieke priester, bij wie Joe de biecht doet, en die haar (en von Trier) vergeving verschaft. Dat plaatst de film nog sterker in de “depressie-reeks” van Von Trier, na de extreem katholieke films Antichrist en Melancholia.
Antichrist was opgedragen aan Tarkovski en Melancholia verwees stilistisch een aantal keer naar die regisseur, onder andere door de aanwezigheid van een Bruegel-schilderij. Net als Tarkovski’s Solaris bevat Nymphomaniac Bach’s Ich Ruf Zu Dir, Herr Jesu Christ. Bach’s polyphonie wordt gebruikt als metafoor voor seks, en het is één van de vele inspiratiebronnen die letterlijk wordt genoemd in Nymphomaniac.
Regelmatig worden de inspiratiebronnen door de film heen gemonteerd, als ware voetnoten van de “lopende tekst” Nymphomaniac, en Von Trier is niet eerder zo duidelijk geweest over zijn inspiraties. Edgar Allen Poe komt langs, net als Edward Muybridge, maar evenveel inspiratie wordt gezocht in vissen en gebaksvorkjes. Door de vele terzijdes voelt Nymphomaniac als een direct signaal naar het brein van Von Trier.
De film is dus niet alleen een samenvatting van Von Trier’s eigen werk, maar ook van zijn inspiratiebronnen, seksuele obsessies, en zijn eigen angsten en depressies. Het is ook verreweg zijn meest empathische film. Von Trier wordt vaak, onterecht, verweten klinisch tegenover zijn personages te staan, maar Nymphomaniac Vol 1 bewijst voor ééns en altijd dat Von Trier voelt voor zijn personages, en met ze meeleeft.
Von Trier's drie niveau's: hart, hersens, (onder)buik
Nymphomaniac valt dus op drie niveaus te beleven. Eerst is er het niveau van de marketing, de porno waar de film op verkocht wordt. De film is sexy en speels, expliciet, maar bij vlagen ook opwindend. Het is geen pornografie, maar is wel een goede ode aan erotische klassiekers als Emmanuele en The Lickerish Quartet, die zich op het grensgebied van film en porno bevonden.
De tweede laag is het intellect, de gesprekken tussen Seligman en Joe, die de seks contextualiseren. De film is een intellectualisering van fetisjisme, maar bevat ook een fetisjering van intellectualisme, waarbij de gesprekken tussen Seligman en Joe een kinky onderlaag hebben. Het brein blijkt het belangrijkste lichaamsdeel bij seks, en het is duidelijk dat Joe haar hoofd volledig bij haar seksuele keuze’s heeft.
De derde laag is het emotionele aspect van de film. Doordat de film grote thema’s behandelt als seks, liefde, dood en geweld, komt emotie automatisch om de hoek. De film legt zelfs expliciet linken tussen gevoelens en seks, en Joe gebruikt seks absoluut niet als emotieloos middel, zeker niet in de eerste paar hoofdstukken.
Ze koppelt seks juist altijd aan emoties, en beleeft in hoofstuk 1 seks als plezier, en speelsheid, in hoofdstuk 2 als liefde en aantrekkingskracht, in hoofdstuk 3 als machtsmiddel, en in hoofdstuk 4 als rouwverwerking. Dat de emotie hier en daar verdwijnt en opkomt is juist de aard van Joe’s depressie, die eerst geniet van seks, het vervolgens een sleur maakt, en uiteindelijk zowel de emotie in seks als haar eigen leven kwijtraakt. Seks is dus gekoppeld aan emotie, en wanneer ze de emotionele binding met seks verliest is dit ook een teken dat Joe zelf in een depressie terecht is gekomen.
Statement
Hoewel ik deel 2 nog niet gezien heb op het moment van schrijven, en de film als geheel dus “onaf” is, voelt het zeker als een groot statement van Von Trier betreffende zijn eigen werk, en zonder meer zijn meest empathische, zijn meest grappige, en zijn meest gewaagde werk in jaren. Puur Von Trier, en in mijn ogen is dat positief. Trek je Von Trier als regisseur niet, en kom je enkel voor de seks, dan zal je teleurgesteld worden, want de seks is ondergeschikt aan wat hij over dit onderwerp wil zeggen.
